Ένα ωραίο τοπίο ή μια σημαντική φωτογραφία (του Πλάτωνα Ριβέλλη )

Τα θέματα στην καλλιτεχνική φωτογραφία δεν είναι παρά αφορμές. Στο κάτω-κάτω ένας φωτογράφος δεν έχει θεματικά πολλές επιλογές, πέρα από ανθρώπους, τοπία, ζώα, κτίσματα και αντικείμενα. Αυτό που μετράει πάντοτε είναι το πώς θα προσεγγίσει κάτι, έτσι ώστε από θέμα τού πραγματικού κόσμου και από γεγονός ζωής να το μεταμορφώσει σε θέμα τού δικού του κόσμου και σε γεγονός φωτογραφίας.

Το κάθε θέμα βεβαίως, όπως και η επιμέρους πλευρά κάθε συγκεκριμένου θέματος, παρουσιάζουν τις δικές τους ιδιαίτερες δυσκολίες και ζητούν από τον φωτογράφο ειδική ευφυΐα και ευαισθησία. Η προηγούμενη παρατήρηση, φυσικά, δεν αφορά τις τεχνικές δυσκολίες, οι οποίες πάντοτε, νωρίτερα ή αργότερα, λύνονται από οποιονδήποτε φωτογράφο έχει επιμονή και λίγες γνώσεις. Το πρόβλημα προκύπτει από το γεγονός ότι ο πραγματικός κόσμος και η ζωή έχουν μια γοητεία που υπνωτίζει τον φωτογράφο και δεν τού επιτρέπει να υπερβεί αυτό που αντικρίζει ο φακός του.

Αν ο φωτογράφος επομένως μαγευτεί από ένα όμορφο ή μεγαλοπρεπές τοπίο, πρέπει να έχει αυτοκυριαρχία και φωτογραφικό στόχο, ώστε να μην παγιδευτεί σε μια πάντοτε καταδικασμένη απόπειρα φωτογραφικής απόδοσης τής δεδομένης ομορφιάς. Διότι είναι απολύτως σίγουρο ότι η ομορφιά τού κόσμου και τής ζωής πάντοτε θα ξεπερνούν εκείνη τής φωτογραφίας, με αποτέλεσμα αυτή η τελευταία να λειτουργεί σαν αφορμή για κινητοποίηση τής μνήμης και για έμμεση άντληση απόλαυσης από τοπία που ο θεατής γνωρίζει και αγαπά. Αυτή άλλωστε είναι και η, καθόλου ευκαταφρόνητη, λειτουργία των καρτ-ποστάλ, των ημερολογίων ή των βιβλίων που έχουν σαν περιεχόμενο την ομορφιά των φυσικών τοπίων και που περιλαμβάνουν συνήθως τεχνικά άριστες και αισθητικά απολαυστικές «ωραίες» φωτογραφίες.

Όση μαεστρία και αν επενδύσει ο φωτογράφος για να μεταφέρει την προσωπική του αίσθηση από τη φυσική του παρουσία μέσα και μπροστά στο τοπίο, δεν μπορεί παρά να αποδώσει μια χωλή και μερική αναπαράσταση. Οι λύσεις βέβαια που μπορεί να υιοθετήσει απέναντι σε αυτό το πρόβλημα είναι όσες και ο αριθμός των φωτογράφων. Σε γενικές όμως γραμμές θα περιέχουν όλες ένα από τα παρακάτω στοιχεία. Ή τη συγκέντρωση τού ενδιαφέροντος σε μια φαινομενικά ασήμαντη λεπτομέρεια που θα παραπέμπει (λέξη κλειδί) στην αίσθηση τού τοπίου, ή, αντίθετα, την απόπειρα να χρησιμοποιηθεί υπαινικτικά (δεύτερη λέξη κλειδί) ένα ευρύτερο σύνολο από αυτό που περικλείει ο φακός, ή να χρησιμοποιηθεί αντιστικτικά (τρίτη λέξη κλειδί) ένα άλλο σημείο φωτογραφικού ενδιαφέροντος (π.χ. η κίνηση), ή, τέλος, να αναδομηθεί (τέταρτη λέξη κλειδί) ο χώρος, ωσάν ο φωτογράφος να αναδημιουργούσε το τοπίο ο ίδιος. Στις καλύτερες φωτογραφίες συνυπάρχουν περισσότερα από ένα από αυτά τα στοιχεία. Και τότε είναι που μπορούμε να μιλάμε για υπερβατική μεταφορά, δηλαδή για την ταυτόχρονη πεποίθηση ότι βλέπουμε κάτι γνωστό και κάτι νέο και μοναδικό.

Οι δυο φωτογραφίες που συνοδεύουν αυτό το κείμενο εικονογραφούν καλύτερα από οτιδήποτε τα παραπάνω. Η μία, τού Ansel Adams, επιχειρεί να αποδώσει με τίμιο και ειλικρινή τρόπο το μεγαλειώδες ορεινό τοπίο, έτσι όπως ένας φυσιολάτρης το έχει αντικρίσει πολλές φορές, προκαλώντας αναπολήσεις και θαυμασμό. Αν μάλιστα η φωτογραφία ήταν έγχρωμη, οι αναμνήσεις του θα ήταν εντονότερες, ενώ η φωτογραφία θα έχανε μέρος από την εν προκειμένω επίπλαστη αφαιρετικότητα τού ασπρόμαυρου. Η άλλη φωτογραφία, τού παλαιότερου Carleton Watkins, τον οποίο παραδόξως ο Ansel Adams θεωρούσε πνευματικό του δάσκαλο, επανασυνθέτει ένα νέο τοπίο με τα στοιχεία τού πραγματικού και δίνει με εντυπωσιακή ευφυΐα αντίστοιχη σημασία στον ουρανό και στα βράχια σαν όγκους (και όχι τόσο σαν στοιχεία τής φύσης). Προχωράει μάλιστα το τόλμημα μέχρι τού σημείου όπου η φωτογραφία περιπαίζει ακόμα και τη σχέση οριζόντιας και κάθετης πλευράς. Ακόμα και αν ήταν έγχρωμη, η υπέρβαση τής πραγματικότητας θα ήταν φανερή. Γεγονός είναι βέβαια ότι αν κάποιος ενδιαφέρεται πρωτίστως για την απόδοση τής φύσης ως ενός πολύτιμου αντικειμένου, θα προτιμήσει την εκδοχή Adams. Αν πάλι ενδιαφέρεται κυρίως για την ικανότητα τού φωτογραφικού μέσου και την ιδιοφυία τού δημιουργού να μεταμορφώνουν πνευματικά τα ερεθίσματα των αισθήσεων, τότε θα προτιμήσει την εκδοχή Watkins.

Πλάτων Ριβέλλης

Συντάκτης άρθρου Κωνσταντίνος Γαλάνης